नेपाल परापूर्व कालदेखि शान्ति, मैत्री, सहिष्णुताको प्रतिकका रुपमा स्थापित छ । वैदिक, सनातन धर्म तथा पूर्वीय दर्शनले शान्तिका आधारभूत मान्यतालाई उजागर गरेको पाइन्छ । नेपालको लुम्बिनीमा आजभन्दा झण्डै २६ सय वर्ष अघि जन्मेका गौतमबुद्धले विश्वमा कसरी शान्ति स्थापना हुन सक्दछ? भन्ने विषयमा वैज्ञानिक र स्पष्ट दार्शनिक तथा सैद्धान्तिक दृष्टिकोण प्रस्तुत गरेका छन् ।
जीवन र जगतको बारेमा गौतमबुद्धले प्रतिपादन गरेका ‘चार आर्यसत्य’ र ‘अष्टाङ्गिक मार्ग’ ले विश्वशान्तिको सही गन्तव्य प्रस्तुत गरेको छ । व्यावहारिक जीवनमा बुद्धले लागु गर्न भनेका पञ्चशील र सहअस्तित्वको कार्यान्वयन शान्तिका लागि महत्वपूर्ण मार्गदर्शनको रूपमा रहेका छन् । मानिसलाई आवश्यक पर्ने बाहेक बढी सञ्चय र संग्रह नगर्न बौद्ध दर्शनले पे्ररणा दिइरहेको छ । अहिले पनि विश्वको प्राकृतिक सम्पदा सीमित व्यक्तिको हातबाट मुक्त गरी सबैको साझा र सामाजिक न्यायमा आधारित भई न्यायोचित वितरण र संरक्षण गर्न सक्ने हो भने यसले विश्व शान्तिमा सहज वातावरण निर्माण हुन सक्छ ।
बुद्धले पञ्चशीलमा जोड दिएका छन् । यद्यपि यी पारिवारिक जीवनसँग सम्बन्धितजस्तो देखिए तापनि विश्वका धेरै समस्याहरू समाधान हुन्छन् । आफ्ना निम्ति आवश्यक नपर्ने कुरालाई पनि आफ्नो नियन्त्रणमा राख्न खोज्ने मानवीय सोंचले पनि समस्या थपेको छ । विश्वमा सर्वत्र शान्तिको खोजी भइरहेको परिवेशमा शान्तिस्थापनाका निम्ति बुद्धका वचन र उपदेशहरू अत्यन्त सान्दर्भिक छन् भन्ने तथ्य स्पष्ट पार्दै यसका लागि गौतम बुद्धले देखाएको बाटो उपयुक्त रहेको विभिन्न विद्वान्ले पुष्टयाइँ गरेका छन् ।
बुद्धका विचारले विश्वव्यापी महत्व पाउनुमा सङ्घ–प्रवेशमा सरलता हुनु, त्यहाँ कुनै वर्ण, जातजाति र भाषाभाषीको भेदभाव नहुनु हो भनिएको छ । राष्ट्र–राष्ट्रहरू बीचको समस्या समाधानका निम्ति शान्तिपूर्ण सहअस्तित्वका पञ्चशीलका सिद्धान्तप्रति विश्वका धेरै मुलुकले सहमति जनाएका छन् । पञ्चशीलका सिद्धान्तमा सहअस्तित्व अर्थात साना ठूला सबैले सबैको अस्तित्वलाई स्वीकार गर्नु हो । सबै खाले विचारको शान्तिपूर्ण समाधान सम्भव छ भन्ने कुरामा बौद्ध दर्शनले जोड दिन्छ । त्यसै अनुरूपको व्यवहारको अपेक्षा गर्दछ । क्षेत्रीय अखण्डता, भौगोलिक अखण्डता,सर्वभौमसत्ताको सम्मान यी विषयहरूको व्यावहारिक कार्यान्वयनले शान्ति स्थापनामा सघाउ पुग्न सक्छ ।
उन्नाइसौँ शताब्दीमा बौद्ध धर्म–दर्शनका महŒवपूर्ण विषयहरू पालि भाषाबाट पश्चिमी मुलुकका भाषामा अनुवाद गर्न थालियो । त्यसमा धेरै अनुवादहरू अंग्रेजीमा गरिएको, त्यसपछि जर्मनीमा अतीतको शताब्दीको एक महŒवपूर्ण संस्थाले इंग्ल्याण्डमा पालि टेस्ट सोसाइटी निर्माण गरेको, क्यानलिकल पालि पदहरू प्रकाशित गरिएको भन्दै अंग्रेजी अनुवाद र पालि मूल लैटिन ट्रान्सलिटेरेशनबाट विश्वमा बौद्ध धर्म–दर्शनको प्रचार–प्रसारमा योगदान पुगेको देखिन्छ ।
नेपाललाई उहिले नेपाल मण्डलको रूपमा मानिन्थ्यो । यसलाई हिमाली प्रदेश पनि भन्ने गर्थे । ईशापूर्व यस भेगमा किराँती जातिका मानिसहरूले सयाँै वर्ष राज्य गरेका थिए । गोपाल वंशावलीका अनुसार बुद्धकालीन कपिलवस्तु कोशलराज विदुदभले घोर नरसंहाररूपी ताण्डव मच्चाउँदा त्यहाँका र आसपासका धेरै बासिन्दाहरू विस्थापित भएर नेपाल मण्डलसम्म आएर बसोबास गरेका थिए । त्यस बेलादेखि नै नेपालमा बुद्ध धर्मको प्रभाव अविछिन्न रूपमा रहिआएको पाइन्छ ।
नेपाल दुई ठूला राष्ट्र भारत र चीनका बीचमा अवस्थित छ । यी दुई राष्ट्र बीच नेपालको सम्बन्ध सुमधुर हुँदा नेपालमा शान्तिको अवस्था आउन सक्छ । कुनै कारण विशेषले कटुताको स्थिति उत्पन्न भयो भने अशान्तिको स्थिति उत्पन्न हुन्छ । विभिन्न स्वार्थका कारण विश्व राजनीतिको शक्ति सन्तुलनमा समस्या उत्पन्न हुँदा पनि विश्वशान्तिमा असर पर्ने हुन्छ र त्यसको प्रभाव कुनै न कुनै रूपमा नेपालमा पनि परेको हुन्छ ।
आफ्ना दुई छिमेकीको तुलनामा भौगौलिक एवम् जनसंख्याका हिसावले नेपाल सानो भए पनि विविधतायुक्त भौगोलिक, प्राकृतिक, सामाजिक, धार्मिक, साँस्कृतिक, भाषिक विविधता बीचको एकता नेपालको विशेषता भएकोले यसलाई शान्तिको पक्षमा जोड्न सक्नुपर्छ । यसले नेपालको शान्ति स्थापनामा सकारात्मक प्रभाव दिन सक्छ । नेपाल धार्मिक सहिष्णुतायुक्त मुलुकको रूपमा विश्वसामु परिचित छ । मुस्ताङ्ग जिल्लाको मुक्तिनाथ, काठमाडांैको बूढा निलकण्ठ र पशुपतिनाथ, खोटाङ्ग जिल्लाको हलेसी महादेव मन्दिर आदिमा हिन्दु र बौद्धहरूबीचको मैत्री र एकताजस्ता कुराहरूले नेपालमा धार्मिक सहिष्णुताको अनुपम संगम छ भन्ने कुरा स्पष्ट गर्दछ ।
महामानव गौतमबुद्धको जन्म नेपालको लुम्बिनीमा, बुद्धत्व प्राप्ति भारतमा र धेरै बौद्ध धर्मावलम्वीहरू चीनमा हुनुले यी तीन देश बीचको सम्बन्धलाई भावनात्मक रूपमा जोड्न र शान्ति स्थापना गर्नमा पनि बौद्ध धर्म–दर्शनको प्रभावकारी सञ्चारले योगदान पुग्न सक्ने देखिन्छ । नेपालको उच्च शिक्षाको इतिहास लामो नभएकोले बौद्ध दर्शनका बारेमा विश्वलाई जानकारी गराउने सामग्री नेपालभित्र धेरै भए पनि त्यसको प्रचार राम्रोसँग हुन सकेको छैन । त्रिभुवन विश्वविद्यालयको स्थापना भए पछि संस्कृति विभाग अन्तरगत यस विषयको पढाइ हुन्थ्यो । पछि बौद्ध अध्ययन विभाग बन्यो । त्यस्तै महेन्द्र संस्कृत विद्यालय हाल नेपाल संस्कृत विश्वविद्यालयमा पनि बौद्ध दर्शनको अध्ययन–अध्यापन र अनुसन्धान हुन्छ ।
पछिल्लो समयमा लुम्बिनी बौद्ध विश्वविद्यालयको स्थापनाले बौद्ध दर्शनको विशिष्ट अध्ययन हुन थालेको छ । बौद्ध–दर्शन मानव जातिको शान्तिका लागि महŒवपूर्र्ण मानिएकोले नेपाल सरकारले गौतम बुद्धका विचारलाई विशेष महत्व दिँदै केही वर्ष देखि लुम्बिनी बौद्ध विश्वविद्यालयमार्फत् बौद्ध–दर्शनको स्नातकोत्तरसम्मको औपचारिक शिक्षा प्रदान गर्नुका साथै विद्यावारिधि (पीएच्.डी) समेतको शैक्षिक उपाधि प्रदान गर्न थालेकाले यसबाट पनि बौद्ध धर्म–दर्शनको प्रचार–प्रसारमा विशेष योगदान पुगिरहेको देखिन्छ ।
गौत्तम बुद्धको जन्मस्थल लुम्बिनीमा स्थापित लुम्बिनी बौद्ध विश्वविद्यालयलाई द्वन्द समाधान र विश्व–शान्तिको विशिष्ट अध्ययन केन्द्रको रूपमा विकसित गर्दा विश्वमा सकारात्मक योगदान पु¥याउन सकिन्छ । बुद्धका विचारहरूलाई आधुनिक समाजमा राम्रो प्रचार प्रसार गर्दा शान्तिको लागि सकारात्मक योगदान पुग्न सक्ने देखिन्छ । गौतम बुद्धको जन्मभूमि लुम्बिनीको संरक्षणका साथै यसको विकासका लागि लुम्बिनी विकास कोषको स्थापना भई क्रियाशील छ । यसका माध्यमबाट पनि बुद्धका विचारको प्रचार–प्रसार एवम् प्रभाव विस्तारमा योगदान दिँदा शान्ति स्थापनामा बल पुग्छ ।
पछिल्लो समय हिंसा र द्वन्द्वमा फसेको नेपाललाई राजनीतिक निकास दिने सन्दर्भमा पनि गौतमबुद्धका विचारले प्रभाव पारेको र शान्ति मार्गमा आएको मान्न सकिन्छ । सामाजिक, आर्थिक र सांस्कृतिक पक्षमा पनि बुद्धका आदर्शलाई पछ्याउन सकिन्छ ।
जुनसुकै कोणबाट व्याख्या गरेपनि विश्व मानचित्रमा नेपाल शान्तिभूमि, ज्ञानभूमि, तपभूमि र मानव सभ्यताको विकासमा अग्रणी भूमिकाका रुपमा रहेको छ । यसलाई सञ्चारले यथोचित स्थान दिनु पर्छ । भवतु सब्ब मंगलम् ।