– डा. बालकृष्ण चापागाईं
लुम्बिनी बौद्ध विश्वविद्यालयले प्राज्ञिक अनुसन्धानमार्फत सञ्चारमा शान्ति सिद्धान्तको प्रतिपादन गराएपछि विश्वका विभिन्न विश्वविद्यालयहरुमा यो सिद्धान्तको चर्चा, विवेचना, अध्ययन तथा अध्यापन गराउन थालेको पाइएको छ ।
त्रिभुवन विश्वविद्यालय आमसञ्चार तथा पत्रकारिता विभागले यो सिद्धान्तलाई सञ्चारको पाँचौं सिद्धान्तका रुपमा पाठ्यक्रममै समावेश गर्नेगरी सम्बन्धित पक्षसंग सम्वाद र विचार विमर्श गरिरहेको एक सञ्चार विज्ञले जनाएका छन् ।
बौद्धदर्शनको विश्वव्यापी प्रभाव र प्रचारका निम्ति आमसञ्चारको विशेष महत्व छ भन्ने कुरा बुझेर भावी कार्यदिशा तय गरिनु आवश्यक देखिन्छ । अतः शान्ति, मैत्री, करुणा र प्रेमको महत्वपूर्ण सिद्धान्तका रूपमा विश्वले नै स्वीकार गरेको बौद्ध धर्म — दर्शनलाई गहिराइका साथ बुझ्दै विश्वव्यापी प्रचारको रणनीतिक योजना बनाउन आवश्यक देखिन्छ ।
२१ औँ शताब्दीमा पनि वर्णभेद र जातिभेद कायमै रहनु दुःखद् र असामयिक कुरा हो । विश्वमा जाति तथा वर्णभेद अन्त्यका लागि बौद्ध दर्शनको व्यापक प्रचार–प्रसार आवश्यक देखिन्छ ।
अर्थ र वाणिज्यको विकासका लागि उनले दिएका उपदेशलाई अहिलेको समाजमा कार्यान्वयनमा ल्याउदा समृद्धि आउन सक्छ । उनले कृषि व्यवसाय, मानसिक शान्ति र शारीरिक स्वास्थ्यमा जोड दिएकाले उनका विचारको महत्व अहिलेको समाजमा झनै बढेको छ । अतः ती विचारको प्रचार–प्रसारको आवश्यकता देखिन्छ । बुद्धले घातक अस्त्रको व्यापार, मांस–व्यापार, मनुष्य–व्यापार, मादक पदार्थको व्यापार र विषको व्यापार मानव समाजका लागि हानिकारक हुन्छ भनी उपदेश दिएका थिए । ती विचारको विश्वव्यापी प्रचार–प्रसारको झनै आवश्यकता देखिन्छ ।
गुरु—शिष्य परम्परामा रहेका महत्वपूर्ण कुराहरू विभिन्न भाषा र लिपिका माध्यमबाट प्रकाशित एवम् प्रसारित भएका छन् । स्वाभाविक रूपमा यसले गर्दा बौद्ध धर्म—दर्शन पनि विश्वव्यापी हुनुमा आधुनिक र व्यवसायिक सञ्चार माध्यम न्यु मिडिया—इमेल इन्टरनेट आदिको विकासले महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ । विश्व कल्याणका लागि पथप्रदर्शक रहेको बौद्ध–दर्शनको प्रचार–प्रसारमा आधुनिक सञ्चार माध्यमहरूले जुन रूपमा स्थान दिनु पर्ने हो तदनुसार हुन सकेको पाइदैन । त्यसैले यस दिशातर्फ विशेष ध्यान पुग्नु जरुरी देखिन्छ । विश्वमा राज्य—राज्यबीच, मानिस—मानिसबीच आर्थिक, राजनीतिक र सामाजिक किसिमको द्वन्द विकराल रूपमा रहेको छ । त्यो द्वन्द मानिसभित्र रहेको स्वार्थ, अज्ञान र अविवेकको उपज हो । त्यसलाई हटाउन आजको विश्वमा गौतम बुद्धका विचारले महत्वपूर्ण भूमिका खेल्ने देखिन्छ । बौद्ध धर्म—दर्शनसँग सम्बन्धित विद्वान्हरू, अनुयायीहरू, सामाजिक जीवनसँग जोडिएका विभिन्न सङ्घ—सङ्गठनहरू, आमसञ्चारका माध्यमहरू, सञ्चारकर्मी तथा सञ्चारसँग सम्बद्ध सङ्घ–सङ्गठनहरूले बालक, किशोर, युवा, प्रौढ र बृद्ध सबैमा औपचारिक एवम् अनौपचारिक रूपमा बौद्ध शिक्षा दिई उनीहरूमा शान्ति, करुणा, प्रेम र मैत्री भावको विकास र संस्कृति निर्माण गर्ने कुरामा विशेष भूमिका खेल्नु आवश्यक देखिन्छ ।
प्राथमिक विद्यालयदेखि विश्वविद्यालयसम्मका शैक्षिक प्रतिष्ठानहरू र अनौपचारिक शिक्षा प्रदानका लागि सञ्चालित हुँदै आएका विभिन्न सङ्घसंस्थामा बौद्धदर्शनको पठनपाठन संचालन गरिनुपर्दछ । बौद्ध धर्म—दर्शन सम्बन्धी ज्ञान प्राप्त गरेका व्यक्तिहरूको तीब्र इच्छा शक्तिसहितको प्रयास भएमा यसको प्रभाव विश्व मानव–समाजमा निकै छिटो पर्दै जाने देखिन्छ । सुख, शान्ति र समृद्धि समस्त मानव–जातिको साझा चाहना हो । त्यही साझा चाहना प्राप्तिको वैज्ञानिक मार्ग गौतम बुद्धले देखाएका छन् । तर त्यस मार्गलाई समस्त मानव जातिले गहिरो रूपमा बुझी व्यावहारमा लागू गर्नु आवश्यक देखिन्छ । यसले समृद्धिको साथै मानव जातिलाई खुसी र सुखी बनाउने छ । यस दर्शनलाई जसले अध्ययन गर्ने, बुझ्ने मौका प्राप्त गरेका छन्, उनीहरू सबैबाट अल्पकालीन र दीर्घकालीन योजनासहितको सार्थक प्रयासको खाँचो देखिन्छ ।
विश्वमा बौद्ध दर्शनको सञ्चार बारे सामान्य चर्चा गर्दै केही विस्तृत अध्ययन–अनुसन्धान भए तापनि यसको विविध पक्षबाट थप अरु गहन अध्ययन–अनुसन्धानको खाँचो देखिन्छ । साथै गौतमबुद्धको जन्मस्थल लुम्बिनीको बहुआयामिक ढंगले गहन र विस्तृत अध्ययन तथा अनुसन्धानको आवश्यकता देखिन्छ ।
मौर्य सम्राट अशोकद्वारा खडा गरिएको लुम्बिनीमा अवस्थित ‘अशोक स्तम्भ’ र नेपालको कपिलवस्तुका विभिन्न स्थलमा रहेका शिलास्तम्भ एवम् तिनीहरूमा ब्राह्मी लिपि र पालि भाषामा लेखिएका कुराहरू, बुद्धको मावली क्षेत्र देवदह र नवलपरासीको रामग्रामलगायतका क्षेत्रमा देखा परेका बुद्धकालीन प्रमाणहरूले नेपाल विश्वशान्तिको चाहना राख्ने मानव जाति र बौद्धमार्गीहरूको लागि अत्यन्तै महत्वपूर्ण स्थल भएको पुष्टी हुन्छ ।
यसो हुँदाहुँदै पनि कतिपय विदेशमा लेखिएका बौद्ध साहित्यहरूमा बुद्धको जन्मस्थल नेपाल भएको कुरा लेख्नु पर्नेमा अन्यथा भएको पनि देखिन्छ । त्यसरी प्रकाशित र प्रसारित हुनुमा यथार्थ ज्ञानको अभाव हुनु वा त्यसको सम्बेदनशीलतालाई नबुझी हचुवाको भरमा गरिएको हुन सक्ने हुँदा छापा माध्यमबाट प्रकाशित पुस्तक, पत्रपत्रिका तथा विद्युतीय सञ्चार माध्यम रेडियो, चलचित्र, टेलिभिजन एवम् ईमेल—इन्टरनेट आदिबाट प्रसारित एवम् सम्प्रेषित भ्रमात्मक कुराहरूलाई सच्याई गौतमबुद्ध नेपालको लुम्बिनीमा जन्मी २९ वर्षको उमेरसम्म कपिलवस्तुको तिलौराकोटस्थित उनका पिता राजा शुद्धोदनको दरबारमा बिताई थप ज्ञानको खोजीमा गृहत्याग गरी हिड्नु भएको सर्वविदितै छ । अतः यथार्थ कुरा विश्वलाई स्पष्ट हुने र बुझ्ने गरी सञ्चारित गर्नु आवश्यक देखिन्छ ।
विश्वशान्तिको लागि यसको थालनी कहाँबाट कहिले देखि खोजी सुरु भयो ? भन्ने सन्दर्भमा थप अध्ययन, खोज तथा अनुसन्धान गर्नु आवश्यक देखिन्छ । साथै गौतमबुद्धमा वैदिक दर्शनको प्रभाव के कस्तो रहेको छ ? भन्ने कुराको पनि विवेचनात्मक अध्ययन आवश्यक देखिन्छ । गौतमबुद्धले शान्तिको खोजी मनभित्रैबाट गरेका र मनभित्रका विकार र नकारात्मक सोच हटाई सकारात्मक चिन्तनको विकास हुँदै गएमा सुख र शान्ति प्राप्त हुने वैज्ञानिक मार्ग बताएकाले यस दिशामा विश्व मानव जातिलाई अग्रसर हुन प्रेरित गर्नु आवश्यक देखिन्छ । बौद्धदर्शनको प्रभावकारी र द्रूत सञ्चारमा आधुनिक सञ्चारका विविध–माध्यम, सञ्चारकर्मी÷पत्रकार तथा लेखकहरूको भूमिका के कस्तो हुनुपर्दछ ? भन्ने बारे पनि थप खोज–अनुसन्धानको खाँचो देखिन्छ ।
विश्वमा देखा परेको मानव–मानव बीचको वैमनस्यताको न्यूनीकरण र नैतिक जीवनका लागि प्रेरित गर्ने गरी छापा, चलचित्र, रेडियो, टेलिभिजन, इमेल, इन्टरनेट, अनलाइनका साथै पछिल्लो समयमा सूचना–प्रविधिको विकाससँगै आएका न्यू मिडियाहरूले गौतमबुद्धका विचारहरूलाई आम जनताका बीचमा सरल र सहज ढङ्गले बुझ्ने गरी प्रचार–प्रसार गर्नु अत्यावश्यक देखिन्छ । विश्व शान्ति कसरी स्थापना हुन सक्छ ? भन्ने विषयमा बौद्धदर्शनको आलोकमा प्रतिपादन गरिएको २५ बूँदामा समेटिएको सञ्चारमा शान्ति सिद्धान्तको विश्वमा सफल कार्यान्वयन हुन सकेमा विश्वशान्ति स्थापना हुन सक्ने वैज्ञानिक आधार प्रस्तुत छ । यसको लागि सञ्चारले संसारभर विशेष दायित्व निर्बाह गर्नुपर्दछ ।
भवतु सब्ब मंगलम् ।