नीति निर्माणको तहमा इरान अहिले यस्तो निर्णयको संघारमा उभिएको छ, जसको असर केवल मध्यपूर्वमा सीमित नरही विश्वव्यापी ऊर्जा सुरक्षामा गहिरो प्रभाव पार्न सक्छ। अमेरिकी सैन्य आक्रमणको प्रत्यक्ष जवाफस्वरूप इरानको सर्वोच्च राष्ट्रिय सुरक्षा परिषद्ले विश्वको सबैभन्दा संवेदनशील तथा व्यस्त तेल ढुवानी मार्ग — ‘स्ट्रेट अफ होर्मुज’ — बन्द गर्ने सम्भावनालाई गम्भीरताका साथ छलफलमा राखेको छ। यो जलमार्ग खाडी राष्ट्रहरूबाट एसिया, युरोप र अमेरिकातर्फ तेल तथा प्राकृतिक ग्यास ढुवानी हुने मुख्य नाका हो, जसबाट दैनिक विश्वको करिब २० प्रतिशत तेल आपूर्ति गरिन्छ। यदि यो मार्ग बन्द गरियो भने, न त इरान मात्र प्रभावित हुनेछ, न त अमेरिका मात्र — यो एक विश्वव्यापी ऊर्जा संकटको सुरुवात हुन सक्छ।

सरकारी टेलिभिजन ‘प्रेस टीभी’ का अनुसार, अन्तिम निर्णय देशको राष्ट्रिय सुरक्षा परिषद्मा निर्भर भए पनि इरानी संसदले यस प्रस्तावलाई पहिले नै समर्थन जनाइसकेको छ। रिभोलुसनरी गार्ड्सका प्रभावशाली कमाण्डर र वर्तमान सांसद इस्माइल कोसारीले स्पष्ट रूपमा भनेका छन्, “स्ट्रेट अफ होर्मुज बन्द गर्ने विषय अब रणनीतिक एजेन्डामा छ र आवश्यक परेमा यो निर्णय कार्यान्वयनमा ल्याइनेछ।” यस वक्तव्यसँगै ऊर्जा बजारमा उच्च अस्थिरता देखिएको छ।

जुन १३ मा इजरायलले इरानका विभिन्न स्थानहरूमा एकाएक सैन्य आक्रमण थालेपछि क्षेत्रीय तनाव उच्च भएको थियो। त्यसपछि अमेरिकी सैन्य हस्तक्षेपले यो संकटलाई अन्तर्राष्ट्रिय रूप लिएको छ। ब्रेन्ट क्रूड तेलको मूल्य तीव्र गतिमा वृद्धि हुँदै गएको छ, जुन १० प्रतिशतभन्दा बढी उकालो लागेर प्रतिब्यारेल ७७ डलर पार गरिसकेको छ। विश्लेषकहरूका अनुसार, स्ट्रेट अफ होर्मुजमा तेल ढुवानीमा अवरोध आयो भने यो दर अझै आकासिन सक्छ।

हालको परिदृश्यले १९८० को दशकको कुख्यात ‘ट्यांकर युद्ध’को सम्झना दिलाएको छ, जब इरान–इराक युद्धको दौरान दुवै पक्षले खाडीमा चलिरहेका तेल ट्यांकरहरूलाई निशाना बनाएका थिए। इरानले साउदी, कुवेती र अमेरिकी नौसैनिक जहाजहरूमाथि प्रतिशोधस्वरूप आक्रमण गरेको थियो। त्यसको जवाफमा, अमेरिकी राष्ट्रपति रोनाल्ड रेगनले ‘अपरेशन अर्नेस्ट विल’ नामक सैन्य अभियानमार्फत खाडी क्षेत्रमा अमेरिकी नौसेनालाई तैनाथ गरेर तेल ट्यांकरहरूको सुरक्षा सुनिश्चित गरेका थिए। यो अभियान सन् १९८८ मा अमेरिकी युद्धपोतले गल्तीले इरान एयरको उडान ६५५ खसाल्दा २९० जना यात्रु ज्यान गुमाएपछि अन्त्यमा पुगेको थियो।

इरानले पछिल्ला वर्षहरूमा पनि स्ट्रेट अफ होर्मुजलाई रणनीतिक दबाबको साधनका रूपमा प्रयोग गर्दै आएको छ। उदाहरणका लागि, सन् २०२३ मा इरानी सेनाले ओमानको खाडीमा अमेरिकी कम्पनी चेभ्रोनद्वारा चार्टर्ड गरिएको ‘एडभान्टेज स्वीट’ ट्यांकरलाई नियन्त्रणमा लिएको थियो, जसलाई एक वर्षभन्दा बढी समयसम्म बन्धक बनाइएको थियो। यस्ता घटनाले इरानको रणनीतिक धारणा स्पष्ट पारेको छ — जहाँ जरुरत परेमा ऊ तेल ढुवानीलाई सामरिक हतियारका रूपमा प्रयोग गर्न पछि नपर्ने देश हो।

डेनमार्कस्थित प्रमुख शिपिङ कम्पनी मएस्र्कले हालसम्म होर्मुज जलसन्धिमा जहाजहरू सञ्चालनमा रहेको जनाएको छ तर जोखिम बढेमा सुरक्षा मूल्यांकन गर्दै तत्काल नीतिगत परिवर्तन गर्न तयार रहेको सन्देश दिएको छ। कम्पनीले भनेको छ, “हामी स्ट्रेट अफ होर्मुज क्षेत्रका सबै गतिविधिको सूक्ष्म अनुगमनमा छौं र हाम्रा जहाजहरूको सुरक्षाका लागि तत्काल सञ्चालनात्मक निर्णय लिन पछाडि हट्नेछैनौं।”

इरानले जुन हवाई आक्रमणको सामना गरिरहेको छ, त्यसमा अमेरिकी संलग्नता निर्णायक रूपमा देखा परेको छ। आइतबार विहान वाशिङ्टन र तेल अवीवको सहकार्यमा इरानका फोर्डो, नटान्ज र इस्फहानमा रहेका उच्च संवेदनशील आणविक केन्द्रहरूमा एकसाथ आक्रमण गरिएको थियो। अमेरिकी रक्षा सचिव पिट हेग्सेथले यसलाई इरानको आणविक महत्त्वाकांक्षालाई “पूर्ण रूपमा ध्वस्त पार्ने निर्णायक प्रहार” भन्दै यसको उद्देश्य शासन परिवर्तन नभई ‘खतरा न्यूनीकरण’ रहेको दाबी गरेका छन्।

स्ट्रेट अफ होर्मुजको सम्भावित बन्दले संसारका प्रमुख अर्थतन्त्रहरू— विशेषगरी एसिया र युरोपका तेल आयातमा निर्भर राष्ट्रहरू—माथि सीधा असर पार्न सक्छ। यो जलमार्गको स्थायित्व विश्व ऊर्जा आपूर्तिको मेरुदण्ड सरह हो। यहीकारण, अमेरिका र युरोपेली मुलुकहरूले इरानलाई संयम अपनाउन र वार्ताको बाटोमा फर्कन आग्रह गर्दै आइरहेका छन्। तर यथास्थितिमा, मध्यपूर्वमा फेरि एकपटक खतराको घनघोर बादल मडारिएको छ, जुन कुन क्षण वर्षाका रूपमा झर्छ भन्न सकिने अवस्था छैन।

यदि स्ट्रेट अफ होर्मुज बन्द भयो भने, यो केवल ऊर्जा संकट मात्रै होइन, एक बहुआयामिक रणनीतिक द्वन्द्वको थालनी हुनेछ—जसमा सामरिक सैन्य हस्तक्षेप, राजनीतिक दबाब र आर्थिक ध्वंस त्रिकोणीय रूपमा ठोक्किनेछन्। अब विश्वका निर्णायक शक्तिहरूको अगाडि प्रश्न मात्र यो होइन कि युद्ध रोकिन्छ कि बढ्छ, प्रश्न यो हो—विश्वको ऊर्जा सन्तुलन, शान्ति र स्थायित्वका लागि के कति ठूलो मूल्य चुकाउन तयार छन्?

होर्मुज जलसन्धि के हो? — एक विस्तृत विश्लेषण

होर्मुज जलसन्धि (Strait of Hormuz) विश्वको सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण र रणनीतिक जलमार्गहरूमध्ये एक हो, जुन खाडी क्षेत्र र अरबी सागरलाई जोड्ने अत्यन्तै संवेदनशील स्थानमा अवस्थित छ। भौगोलिक रूपमा हेर्दा, यो जलसन्धि इरान र ओमानको बीचमा पर्दछ। इरानको दक्षिणी भाग र ओमानको मस्कट तथा ओमान जलसन्धिको बीचमा अवस्थित यो साङ्गुरो समुद्री मार्ग आजको विश्व अर्थतन्त्र, ऊर्जा सुरक्षा र भू-राजनीतिक स्थायित्वसँग प्रत्यक्ष सम्बन्ध राख्दछ।

भौगोलिक स्थिति

होर्मुज जलसन्धिको लम्बाइ करिब १६७ किलोमिटर छ र सबैभन्दा साँघुरो भागमा यसको चौडाइ ३९ किलोमिटर मात्र हुन्छ। यही साँघुरो खण्डबाट हरेक दिन लाखौं ब्यारेल कच्चा तेल विश्वका विभिन्न भागतर्फ निर्यात हुन्छ। सन् २०२4 को तथ्यांकअनुसार, दैनिक करिब २ करोड ब्यारेल कच्चा तेल यो जलसन्धि हुँदै विश्व बजारमा पुग्दछ, जुन विश्व कुल तेल आपूर्तिको झण्डै २० प्रतिशत हिस्सा हो।

रणनीतिक महत्त्व

होर्मुज जलसन्धि केवल एउटा जलमार्ग मात्र होइन, यो विश्वका ठूला तेल उत्पादक राष्ट्रहरू—साउदी अरेबिया, इराक, संयुक्त अरब इमिरेट्स (UAE), कुवेत, र कतार—का लागि जीवनरेखा हो। यी मुलुकहरूका तेल तथा ग्यास ट्यांकरहरू यहींबाट पास भएर एसिया, युरोप र अमेरिकाका प्रमुख बजारसम्म पुग्दछन्।

यदि यो जलमार्ग कुनै पनि कारणवश बन्द भयो भने, तत्कालै विश्व ऊर्जा बजार अस्थिर हुने, तेलको मूल्य आकासिने र विश्वव्यापी आपूर्ति संकट उत्पन्न हुने निश्चित छ। यही कारणले होर्मुज जलसन्धिलाई “विश्वको तेल नली” (World’s Oil Choke Point) पनि भनिन्छ।

इतिहास र तनाव

होर्मुज जलसन्धि विगत केही दशकदेखि क्षेत्रीय र अन्तर्राष्ट्रिय द्वन्द्वको केन्द्रबिन्दु बन्दै आएको छ। सन् १९८० को इरान–इराक युद्धताका यहाँ ‘ट्यांकर युद्ध’ भएको थियो, जसमा दुवै पक्षले एकअर्काका तेल ट्यांकरहरूमा आक्रमण गरेका थिए। सन् १९८८ मा अमेरिकी युद्धपोतद्वारा इरानी यात्रुवाहक विमान खसालिएपछि यहाँको स्थिति निकै तनावपूर्ण भएको थियो।

सन् २०१९ मा पनि इरान र अमेरिका बीच बढेको तनावपछि इरानी सेनाले केही अन्तर्राष्ट्रिय तेल ट्यांकरहरू नियन्त्रणमा लिएको थियो। यस्ता घटनाहरूले देखाउँछ कि होर्मुज जलसन्धि केवल आर्थिक नभई सैन्य रणनीतिका दृष्टिले पनि अत्यन्त संवेदनशील भूभाग हो।

वर्तमान अवस्था

हालका दिनहरूमा इजरायल–इरान बीचको युद्ध र अमेरिकी सैन्य हस्तक्षेपसँगै होर्मुज जलसन्धिमा पुनः तनाव बढिरहेको छ। इरानको संसद र सैन्य नेतृत्वले यो जलमार्गलाई आवश्यक परे बन्द गरिने चेतावनी दिइसकेका छन्। यस्तो कदमबाट न केवल तेल आपूर्तिमा अवरोध हुन्छ, तर त्यसले विश्व शक्तिहरूलाई समेत प्रत्यक्ष रूपमा असर पार्नेछ।

होर्मुज जलसन्धि विश्व उर्जा संरचना र रणनीतिक स्थायित्वको मेरुदण्ड हो। यसलाई सुरक्षित, खुला र स्थायी रूपमा सञ्चालन गर्नु अन्तर्राष्ट्रिय समुदायको साझा दायित्व हो। जुनसुकै देशको आन्तरिक वा क्षेत्रीय द्वन्द्वले यस जलमार्गमा अवरोध पु¥याएमा, त्यसको असर केवल मध्यपूर्वमा सीमित नरही सम्पूर्ण विश्वमा पर्नेछ। त्यसैले होर्मुज जलसन्धिको स्थायित्व आजको विश्व राजनीतिको एक प्रमुख परीक्षा पनि हो।