अफ्रिकी टापु राष्ट्र माडागास्कर अहिले तीव्र राजनीतिक संकटमा फँसेको छ। देशमा हप्तौँदेखि जारी जेन–जी युवाहरूको आन्दोलन पछिसम्मिलित हिंसात्मक विरोध–प्रदर्शनपछि राष्ट्रपति आन्द्रे राजोएलिना देश छाडेर भागेका छन्।

गत आइतबार राजोएलिनाले सेनाको सहयोगमा देशभित्र ‘कू (सत्ता पलट)’ गर्ने प्रयास भइरहेको दाबी गरेका थिए। तर त्यसको भोलिपल्टै उनी आफैं सत्ता गुमाउँदै विदेशतिर पलायन भए। फ्रान्सेली रेडियो संस्था रेडियो फ्रान्स इन्टरनेसनलका अनुसार, फ्रान्सका राष्ट्रपति इमानुएल म्याक्रोनको आग्रहमा फ्रान्सको एक सैन्य विमानले राजोएलिनालाई माडागास्करबाट सुरक्षित रूपमा बाहिर निकालेको हो। यद्यपि, फ्रान्सको परराष्ट्र मन्त्रालयले यसबारे कुनै आधिकारिक प्रतिक्रिया दिएको छैन।

यसअघि माडागास्करस्थित फ्रान्सेली दूतावासले आफ्नो पूर्वउपनिवेशमा सीधा सैन्य हस्तक्षेप नगर्ने स्पष्ट गरेको थियो। तर ब्लूमबर्गका अनुसार, फ्रान्सको दबाबमा नै राष्ट्रपति हटाइने प्रक्रिया सहज रूपमा सम्पन्न गरिएको देखिन्छ।

विरोधको सुरुवात

देशमा फैलिएको जनआक्रोशको सुरुवात पानी र बिजुलीको चरम अभावबाट भएको थियो। हजारौँ जेन–जी युवाहरू सडकमा उत्रिँदै सरकारको बेवास्ता र भ्रष्टाचारविरुद्ध नारा लगाएका थिए। विरोध प्रदर्शन क्रमशः हिंसात्मक बनेपछि सुरक्षा बलसँग ठोक्किँदा कम्तीमा २२ जनाको मृत्यु भएको रिपोर्ट छ।

युवाहरूको मुख्य माग थियो — आधारभूत सेवा उपलब्ध गराउने, भ्रष्टाचार अन्त्य गर्ने र जनताप्रति जवाफदेही शासन स्थापना गर्ने। तर सरकारको कठोर दमनले आन्दोलन थप फैलियो, जसले अन्ततः राजोएलिनाको सत्ताको अन्त्य निम्त्यायो।

यो आन्दोलनले हालै नेपाल, मोरक्को, इन्डोनेसिया र केन्यामा भएका युवावर्ग–केन्द्रित विद्रोहहरूको याद दिलाएको छ, जहाँ शासन परिवर्तन जनदबाबकै कारण सम्भव भएको थियो।

पतनको पृष्ठभूमि

राजोएलिनाले पहिलोपटक सन् २००९ मा सेनाको समर्थनमा सत्ता कब्जा गरेका थिए। २०१४ मा उनले पद त्यागे पनि २०१८ को निर्वाचनमा पुनः सत्ता हात पारे, र विवादास्पद मतगणनापछि २०२३ मा अर्को कार्यकाल हासिल गरेका थिए।

तर ५१ वर्षीय राजोएलिना हालको जेन–जी आन्दोलनले झट्किँदै सत्ताबाट विस्थापित भएका हुन्। विरोध प्रदर्शनका क्रममा सेनाको एउटा विशेष इकाइ—“क्याप्स्याट”—ले आन्दोलनकारी पक्ष लिँदै राष्ट्रपति हटाउन निर्णायक भूमिका खेलेको बताइएको छ। यही इकाइले १६ वर्षअघि राजोएलिनालाई पहिलोपटक सत्तामा पुर्‍याएको थियो।

देशको अवस्था

विश्व बैंकका तथ्यांकअनुसार, माडागास्कर आज पनि विश्वका सबैभन्दा गरिब देशहरू मध्ये एक हो। यहाँ पाँचमध्ये चारजना नागरिक गरिबीको रेखामुनि जीवनयापन गर्छन्।

फ्रान्सबाट सन् १९६० मा स्वतन्त्रता प्राप्त गरेपछि, माडागास्करमा पटक–पटक सैन्य तख्तापलट र राजनीतिक अस्थिरता दोहोरिँदै आएको छ। तर यसपटकको परिवर्तनलाई स्थानीय विश्लेषकहरूले “युवा पुस्ताको चेतना र असमानताविरुद्धको ऐतिहासिक विद्रोह” का रूपमा व्याख्या गरेका छन्।

देशमा उनको ज्यानमाथि आक्रमणको प्रयास भएको र सत्तापलटको योजना बनाइएको दाबी गर्दै उनले फेसबुकमार्फत राष्ट्रलाई सम्बोधन गरेका छन्।  ५१ वर्षीय राजोएलिनाले भने, “एक समूह सैनिक र राजनीतिज्ञहरूले मलाई हत्या गर्ने योजना बनाएका थिए। म आफ्नै सुरक्षाका लागि सुरक्षित ठाउँमा जान बाध्य भएँ।” उनको ठेगाना सार्वजनिक गरिएको छैन, तर विभिन्न अन्तर्राष्ट्रिय सञ्चारमाध्यमहरूले फ्रान्सेली सैन्य विमानमार्फत राजोएलिना देश छाडेको अन्धाधुन्ध रिपोर्ट गरेका छन्।

यो घटनाक्रम लगातार दुई हप्तादेखि चलिरहेका देशव्यापी विरोध प्रदर्शन पछि आएको हो। प्रदर्शन मुख्यतः युवाहरूको समूह “जेन–जेड माडा” ले नेतृत्व गरेको थियो, जसले राजोएलिनाको राजीनामा माग्दै देशभर आन्दोलन चलाइरहेका छन्।

राष्ट्रपतिले युवाहरूको आक्रोश शान्त पार्न सरकार बर्खास्त गरेर नयाँ क्याबिनेट गठन गरे पनि असन्तुष्टि झन् बढेको थियो। अन्ततः शुक्रबारदेखि उनको सार्वजनिक उपस्थिति नै हरायो।

आइतबार राजोएलिनाको कार्यालयले सत्तापलटको प्रयास जारी रहेको जनाएको थियो। सोमबार राज्य टेलिभिजन भवन नियन्त्रणमा लिने धम्की दिएपछि सैनिकहरूबीच तनाव चर्किएको थियो। पछि फेसबुक लाइभमार्फत उनले भने,

“२५ सेप्टेम्बरदेखि मेरो ज्यानमाथि आक्रमणका प्रयास भइरहेका छन्। म केवल आफ्नो जीवन रक्षा गर्न सुरक्षित स्थानमा छु।”

त्यो प्रसारण पटक–पटक स्थगित गरिएको थियो, जसका बीच सैनिकहरू र प्रदर्शनकारीहरू राजधानी एन्टानानारिभोमा भिडिरहेका थिए।

सप्ताहन्तमा सेनाको शक्तिशाली इकाई क्याप्स्याट (CAPSAT) — जसले सन् २००९ मा राजोएलिनालाई सत्तामा पुर्‍याएको थियो — यसपटक उल्टै उनको विपक्षमा उभियो। उक्त इकाईले आफूलाई देशका सबै सशस्त्र निकायको सर्वोच्च कमाण्डर घोषणा गर्दै राजधानीका सडकहरूमा आन्दोलनकारीहरूसँगै समर्थन प्रदर्शन गरेको थियो।

नयाँ सेनाप्रमुख जनरल डेमोस्थिन पिकुलासले सोमबार जनतालाई शान्त रहने आग्रह गर्दै देशमा शान्ति र कानुनको शासन कायम राख्ने प्रतिबद्धता जनाएका थिए। तर राजोएलिनाको कार्यालयले दिएको वक्तव्य अनुसार बेलुकीसम्म सेनाप्रमुख स्वयं राज्य टेलिभिजनको भवनमा संकट समाधानको प्रयास गर्दै थिए।

माडागास्करको सबैभन्दा ठूलो विपक्षी दल टिम (TIM) का वरिष्ठ नेताले बीबीसीसँग भने,

“देश अहिले वास्तविक रूपमा सेनाको नियन्त्रणमा गएको छ।”

उनीहरूको पार्टीले राजोएलिनामाथि ‘पद त्यागेर भागेको’ आरोप लगाउँदै महाभियोग दायर गर्ने तयारी गरेको पनि जनाएको छ। यसबीच, राजोएलिनाका नजिकका सहयोगीहरू मध्ये पूर्वप्रधानमन्त्री रिचार्ड रावलोमानाना र व्यापारी मामिनियाना रावातोमाङ्गा मौरिसस भागिसकेको खबर छ।

देशमा सुरु भएको यो आन्दोलन पानी र बिजुली अभावका कारण सुरु भएको हो, तर पछि यो व्यापक असन्तुष्टि, बेरोजगारी, भ्रष्टाचार र महँगीविरुद्धको जनआन्दोलनमा परिणत भयो। संयुक्त राष्ट्रसंघका अनुसार, पहिलो केही दिनमै कम्तीमा २२ जना मारिए र सयभन्दा बढी घाइते भए, यद्यपि सरकारले ती तथ्यांक अस्वीकार गरेको छ।

प्रत्यक्षदर्शीहरूले सुरक्षाकर्मीहरूले प्रदर्शनकारीमाथि गोली चलाएको र अश्रुग्यास फ्याँक्दा एक नवजात शिशुको ज्यान गएको बताएका छन्।

विश्व बैंकका अनुसार, माडागास्करमा करिब ७५ प्रतिशत जनता गरिबीको रेखामुनि छन्, र अन्तर्राष्ट्रिय मुद्रा कोष (IMF) का तथ्यांकले देखाउँछ—जनसंख्याको केवल एक तिहाइसँग मात्रै बिजुली पहुँच छ।

सन् १९६० मा फ्रान्सबाट स्वतन्त्रता प्राप्त गरेपछि माडागास्करमा पटक–पटक जनआन्दोलन र सैनिक कू हुँदै आएका छन्। सन् २००९ मा त्यतिबेलाका राष्ट्रपति मार्क रावलोमानानालाई हटाएर त्यसबेला ३४ वर्षीय राजोएलिना अफ्रिकाको सबैभन्दा युवा राष्ट्रपति बनेका थिए।

व्यवसायी र पूर्व–डीजेको रूपमा चर्चित राजोएलिनाको आकर्षक छवि अहिले भ्रष्टाचार र क्रोनीज्मका आरोपबीच धराशायी बनेको छ। अहिले उनको राजनीतिक भविष्य पूर्ण अनिश्चित देखिएको छ — र देश पुनः सैनिक नियन्त्रणको दिशातर्फ फिर्ता जाँदैछ।