काठमाडौं । नेपालका विशिष्ट कानूनविद्, पूर्वप्रमुख प्रशासक, लेखक तथा धर्म र संस्कृति चिन्तक स्वर्गीय रेवतीरमण खनालको जीवन, विचार र योगदानमाथि केन्द्रित ‘रेवतीरमण खनाल स्मृतिग्रन्थ’ सार्वजनिक गरिएको छ।

स्मृतिग्रन्थको विमोचन साउन १६ गते, काठमाडौंमा आयोजित एक विशेष समारोहमा सम्पन्न भएको हो। समारोहको सभापतित्व त्रिभुवन विश्वविद्यालयका पूर्वप्राध्यापक तथा नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानका पूर्व उपकुलपति डा. वासुदेव त्रिपाठीले गर्नुभयो भने प्रमुख अतिथिका रूपमा सर्वोच्च अदालतका पूर्वन्यायाधीश टोपबहादुर सिंह सहभागी हुनुहुन्थ्यो।

कार्यक्रममा बोल्दै सभापति डा. त्रिपाठीले स्व. खनालको छात्रजीवनदेखि संस्कृत छात्रसंघमा संलग्नता, ‘जयतु संस्कृतम्’ पत्रिका प्रकाशन, साहित्यिक समालोचना र कानून शिक्षा तथा लेखनमा पुर्‍याएको योगदानको विशेष चर्चा गर्नुभयो। उहाँले स्व. खनालको गहिरो अध्ययन, संयमित व्यवहार र विद्वत्ताले समाजमा दिएको प्रभाव सधैं स्मरणीय रहने बताउनुभयो।

प्रमुख अतिथि सिंहले स्व. खनालको कानूनी लेखनले न्याय प्रणालीमा गहिरो प्रभाव पारेको उल्लेख गर्दै, ‘नेपालको कानूनी इतिहासको रूपरेखा’, ‘रिट निवेदनः सिद्धान्त र विवेचना’, ‘करसम्बन्धी कानून’, ‘विश्वका प्रमुख कानून प्रणाली’ लगायतका गहन कृतिहरूको स्मरण गर्नुभयो।

५८८ पृष्ठको यो स्मृतिग्रन्थमा ८४ जना विशिष्ट लेखकहरूको लेख समावेश गरिएको छ, जसले स्व. खनालको जीवनका विविध पक्षलाई उजागर गरेका छन्। स्मृतिग्रन्थमा पूर्वप्रधानमन्त्री झलनाथ खनाल, पूर्वन्यायाधीशहरू डा. पवनकुमार ओझा, प्रकाश वस्ती, कमलनारायण दास, शेषराज शिवाकोटी, केशरीराज पण्डित, अनन्तराज डुम्रे, कानूनविद् प्रा.डा. सूर्यप्रसाद सुवेदी, डा. रामकृष्ण तिमिल्सेना लगायतका लेखकहरूको स्मरणात्मक लेख प्रकाशित छन्।

त्यस्तै प्रा.डा. वासुदेव त्रिपाठी, डा. महेशराज पन्त, बाचस्पति देवकोटा, डा. देवीप्रसाद सुवेदी, राजनीतिज्ञ नवराज सुवेदी, डा. फणिराज पाठक, पूर्व मुख्य आयुक्त सूर्यनाथ उपाध्याय, डा. जयराज आचार्य, बद्री खनाल, प्रा.डा. विजयप्रसाद मिश्र, भैरव रिसाल, सोमनाथ घिमिरे, तारानाथ सुवेदी, स्वामी कमलनयनाचार्य, डा. आनन्दमोहन भट्टराई, वेदराज पन्त, कुटनीतिज्ञ गोपीनाथ दवाडी लगायतका विद्वानहरूको लेखहरू समेटिएको छ।

समारोहमा मदन पुरस्कार प्राप्त ‘धृतराष्ट्र’ काव्यका लेखक तथा त्रिवि केन्द्रीय नेपाली विभागका पूर्व अध्यक्ष प्रा. घनश्याम कँडेल र सर्वोच्च अदालतका पूर्व रजिष्ट्रार डा. रामकृष्ण तिमिल्सेनाले स्व. खनालका संस्कृत र नेपाली लेखहरूको गहिरो समीक्षा गर्दै स्मृतिग्रन्थको महत्वमाथि प्रकाश पार्नुभयो।

नेपाल बार एसोसिएसनका अध्यक्ष डा. विजय मिश्र, वरिष्ठ कानूनविद् शेषराज शिवाकोटी र वरिष्ठ पत्रकार सोमनाथ घिमिरेले पनि स्व. खनालको प्रशासन, कानून, धर्म र बौद्धिक क्षेत्रका योगदानको स्मरण गर्दै मन्तव्य व्यक्त गर्नुभयो।

कार्यक्रममा स्व. खनालकी धर्मपत्नी सरस्वती खनालले स्मृतिग्रन्थ प्रकाशनको क्रममा लेखकहरूबाट प्राप्त सहयोग, आफन्तजनको सद्भाव, र सम्पादनको जिम्मेवारी सम्हालेका बद्री खनालको समर्पणको मुक्तकण्ठले प्रशंसा गर्नुभयो।

कार्यक्रमको सुरूमा अधिवक्ता सुरज खनालले स्वागत मन्तव्य राख्नुभएको थियो भने सञ्चालन अधिवक्ता अमृत खरेलले गर्नुभएको थियो।

स्व. रेवतीरमण खनालको जीवनले नेपाली समाजमा कानूनी मर्म, नैतिकता, प्रशासनिक शुद्धता र धर्मप्रतिको श्रद्धा प्रस्तुत गरेको छ। स्मृतिग्रन्थले उहाँको जीवन दर्शनलाई भावी पुस्ताका लागि मार्गदर्शनको स्रोत बनाउने विश्वास गरिएको छ।

📘 रेवतीरमण खनाल : एक परिचय

विसं १९९० सालमा तनहुँमा जन्मिएका खनाल, आफ्नो जीवनको अधिकांश समय राज्य प्रशासन, कानून, बौद्धिक लेखन र धार्मिक चिन्तनमा समर्पित गरेका थिए।

• खनालले राजदरवार सेवा हुँदै तत्कालीन राजा वीरेन्द्रका प्रमुख सचिवका रूपमा कार्य गरेका थिए।

• उनी कानूनका अध्यापक, लेखक, समाज चिन्तक, धर्मज्ञ र प्रशासनविद्का रूपमा परिचित थिए।

• ‘नेपालको कानुनी इतिहासको रूपरेखा’ शीर्षकको पुस्तकले वि.सं. २०५९ सालमा प्रतिष्ठित मदन पुरस्कार प्राप्त गरेको थियो, जसले नेपाली कानूनी क्षेत्रको गहिरो ऐतिहासिक दृष्टिकोण उजागर गरेको छ।

• खनालको निधन वि.सं. २०७७ सालमा भएको थियो।

📚 स्मृतिग्रन्थको विशेषता

स्मृतिग्रन्थमा खनालको जीवन, व्यक्तित्व, विचार र योगदानलाई समेट्ने ८७ वटा लेखहरु प्रकाशित गरिएको छ।

यी लेखहरुमा उनका सहकर्मी, सहपाठी, शिष्य, अध्येता र उनलाई नजिकबाट चिनेका व्यक्तिहरूका दृष्टिकोण, संस्मरण र विश्लेषणात्मक लेखहरू समावेश छन्।

उक्त ग्रन्थले खनालको प्रशासनिक नीतिनिर्माणदेखि धार्मिक आस्थासम्म, विद्वतापूर्ण लेखनदेखि राज्यसञ्चालनमा पुर्‍याएको भूमिकासम्मका आयामहरू उजागर गरेको छ।

🎤 कार्यक्रममा व्यक्त गरिएका विचारहरू

• प्रा. घनश्याम कँडेलले खनाललाई “प्रशासनिक नेतृत्वमा पारदर्शिता र वैधानिकताको उदाहरण” भन्दै उनको कार्यशैलीप्रति सम्मान व्यक्त गरे।

• सर्वोच्च अदालतका पूर्वरजिष्ट्रार डा. रामकृष्ण तिमिल्सिनाले भने, “खनालका लेखहरूले नेपालको कानून र संवैधानिक विकासको गहिरो अध्ययनको आधार तयार पारेका छन्।”

🌿 बहुआयामिक चिन्तक

रेवतीरमण खनाल एक लेखक मात्र होइनन्, उनी धार्मिक आस्था र सनातन मूल्यमा आधारित गहन चिन्तक पनि थिए। उनका लेखहरूमा नैतिक शासन, हिन्दू धर्मदर्शन, प्रशासनिक मूल्य र मानव धर्मको परिप्रेक्ष्य स्पष्ट झल्किन्छ।

उनले राज्य सेवा र धर्मसाधनबीचको समन्वयमार्फत “नैतिक राष्ट्र निर्माण” को अवधारणा प्रवर्तकका रूपमा आफूलाई उभ्याए।

📌 निष्कर्ष

रेवतीरमण खनालको योगदान केवल इतिहासका पानामा सीमित छैन, यो आजका पुस्ताका लागि प्रेरणा र मार्गदर्शनको स्रोत हो। ‘रेवतीरमण खनाल स्मृतिग्रन्थ’ केवल स्मृतिको दस्तावेज होइन, यो एक युगको गवाही र वैचारिक सम्पदा हो।

उनको जीवन, सोच र कार्यप्रणालीलाई भावी पुस्ताले बुझ्न सकून् भन्ने उद्देश्यले यो स्मृतिग्रन्थ अत्यन्त उपयोगी सावित हुनेछ।

🖋️ सम्पादक टिप्पणी:
रेवतीरमण खनाल जस्ता राष्ट्रसेवक, विचारक र लेखकको जीवनलाई सम्झनु भनेको राष्ट्रको बौद्धिक र नैतिक मूल्यलाई सम्झनु हो।

नेपालको इतिहासमा उनका योगदान सदैव अमिट रहनेछन्।