दश वर्षसम्म माओवादीका नाममा सञ्चालित सशस्त्र हिंसाको उपलब्धि के-के होलान् ? पहिलो अलि छिटो समावेशीताको सिद्धान्त लागू भयो र विभेदविरोधी जनमत सिर्जना भयो, दोस्रो राजसंस्थाको उन्मूलन र गणतन्त्रको स्थापना भयो । तेस्रो हिंसाका योजनाकार र नायकहरूको आर्थिक, शासकीय प्रगति दिन दुगुना रात चौगुनाले बढ्दै गयो । चौथो काम नगरी अरूको भकारीको धान लुट्ने र हप्ता असुलीबाट सजिलो जीवीकाको मार्ग प्रशस्त भयो, पाँचौं थोरै पढालेखाहरू श्रमबजारमा पुगे, पढ्नसक्ने र भविष्य अझ सुरक्षित गराउन खोज्ने युवाहरू विदेश पढ्न र बस्न हिँडे, छैटौं माओवादीबाट आतंकित, पीडितहरू गाउँ छाडेर भागे कि विस्थापित भए, कतिपय देशै छाडेर विदेश पलायन हुन बाध्य भए ।

आठौं बसाइँसराइ र पलायनको परिणाम गाउँका बस्ती खाली हुँदै गए र उर्वर खेतबारी बाँझै रहे, कृषि क्षेत्र तवाह भयो र खाद्यान्न आयात गरेर बाँच्नुपर्ने भयो । नवौं सत्र अठार हजार होनहार नेपालीका सन्तानको अकालमा नै जीवन गुम्यो, पाँच हजारभन्दा बढी घाइते भए, पाँच हजार हाराहारीमा बेपत्ता भए, करिब आजको मूल्यमा अनुमान गर्ने हो भने पाँच खर्बभन्दा बढीको भौतिक क्षति भयो । आजको अवस्था भनेको पीडकहरू शासनमा र पीडितहरू भूइँमा कहालीलाग्दो छ । के यसका लागि कसैले क्षमायाचना गर्नुपर्दैन ? कोही पनि दण्डित हुनुपर्दैन ? यो अपराध अक्षम्य होइन ?

गोरखाका शिक्षक शिवप्रसाद भट्टकी धर्मपत्नी र उहाँका छोरालाई जब मैले क्यालिफोर्नियाको हिमालयन कुसनको काउन्टरमा भेटेँ मेरा मनमा तत्काल माथिका प्रश्नहरू उम्लेर उठे र उत्तर पनि । दश वर्षे संगठित सशस्त्र हिंसा राजनीतिक उद्देश्यमा गरिएको अक्षम्य अपराधको शृंखला थियो । त्यस शृंखलाको उत्कर्षमा रौतहटको गौर पर्‍यो र कैलालीको टीकापुर पनि । संगठित हिंसाले एक्ली बालिका काजोल खातुनलाई जिउँदै पोल्यो र बाँदरमुढेमा चालीस यात्रीलाई ठहरै पार्‍यो ।

कृष्णसेन इच्छुकदेखि मुक्तिनाथ अधिकारी र गुरुप्रसाद लुइँटेलसम्म अनगिन्ती बुद्धिजीवी, स्वतन्त्रता आन्दोलनका अथक अभियन्ता, राष्ट्रसेवक कर्मचारी, न्यायमूर्ति, सुरक्षाकर्मी र सामान्य नागरिकलाई समाप्त पार्ने काम त्यो अवधिमा क्रूरतापूर्वक भयो । नेपालको इतिहासमा नेपाल निर्माणको क्रममा राजा पृथ्वीनारायणको नेतृत्वमा भएका घटनाबाहेक यति ठूलो जनधनको क्षति पहिलो पटक नै थियो । भौतिक क्षतिको अझै सही मूल्यांकन भएको छैन ।

गोरखाको विकट गाउँ बारपाकको प्राविमा पढाउँदै गरेका शिक्षक शिवप्रसाद भट्ट धनी थिएनन्, सामन्त वा जमिन्दार थिएनन्, साहु वा महाजन थिएनन्, निर्दलीय सत्ताका साझेदार थिएनन् । तर, २०५७ सालमा माओवादी जत्थाले ४३ वर्षका ती प्रावि प्रधानाध्यापकको निर्मम हत्या गर्‍यो ।

अहिले नेपालमा द्वन्द्वपीडितहरूलाई न्याय दिने बहस चर्किरहेको छ । राजनीतिको तावा तताउनेहरू लामबद्ध छन् । मूल हिंसाका योजनाकारहरू र प्रतिरक्षाका निम्ति उभिनेहरूको गला सुकेको छ तर मिलेको छ । बृहत् शान्ति सम्झौता भएको अठार वर्ष पूरा भएका छन् । नन्दप्रसाद अधिकारीको शव महाराजगञ्जको मुर्दाघरमा बसेर न्यायको भिख मागिरहेको पनि धेरै भयो । गंगामाया अधिकारी त जब्बर हुनुहुन्छ अझै जीवित हुनुहुन्छ । शरीरको अर्थ रहेन अस्तित्व, प्रतिष्ठा सबै न्यायको खालमा सुम्पनु भएको छ । सुमन अधिकारी र फणीन्द्र लुइँटेलहरू बाबुका हत्यारालाई दण्ड दिनुपर्ने माग गर्दागर्दै अब बालकबाट वार्धक्यतिर उन्मुख हुँदैछन् ।

शकुनी पासाले आरम्भ गरेको हिंसा र त्यसका खेलाडीहरूकै हातमा आज पनि न्यायको पासा देखिन्छ । न्यायको आवाजसँगै निर्वाहको भागदौडमा उभिनुभएकी अम्बिकादेवी भट्ट अमेरिकाको व्यस्त शहर क्यालिफोर्निया सान्फ्रासिस्कोभित्र नेपाली परिचय दिने हिमालयन कुुसनको काउन्टरमा लन्च, डिनर र ब्रेकफाष्टको अर्डर लिइरहनु भएको छ । दुई छोरा र दुई छोरीकी आमा गाउँले गृहिणी यतिखेर परदेशको कोलाहलमा देशकै माया गरिरहनु भएको छ । उहाँका आँखामा अब आँसु छैनन् तर न्यायको आग्रह झन् कठोर देखिन्छ । होमलेसहरूको बाक्लो भिड हुने गरेको त्यस क्षेत्रमा बसेकी अम्बिकाको पनि कुनै घर छैन । गोरखाको घर भताभुंग भएको छ ।

गोरखाको विकट गाउँ बारपाकको प्राविमा पढाउँदै गरेका शिक्षक शिवप्रसाद भट्ट धनी थिएनन्, सामन्त वा जमिन्दार थिएनन्, साहु वा महाजन थिएनन्, निर्दलीय सत्ताका साझेदार थिएनन् । साना नानीहरूको सिंगान पुछेर प्राप्त आम्दानीले आफ्ना सन्तानलाई शिक्षा दिन र उनीहरूको भविष्य सुरक्षित गर्नेबाहेक उनमा अरू कुनै इच्छा थिएन । तर, २०५७ सालमा माओवादी जत्थाले ४३ वर्षका ती प्रावि प्रधानाध्यापकको निर्मम हत्या गर्‍यो । किन गर्‍यो ? यसको जवाफ योजनाकार डा.बाबुराम भट्टराईदेखि पुष्पकमल दाहालले अझै दिनुभएको छैन । यो त एउटा प्रतिनिधि घटना हो । क्रूरताको, अन्यायको र परपीडाको, यातनाको । २९ वर्षको कलकलाउँदो वयमा आफ्नो सहारा गुमाएर विधवा बनेकी अम्बिकादेवीले चारजना सन्तानलाई हुर्काउन, पढाउन कति कष्ट र यातना सहनुपर्‍यो होला ? अनुमान मात्रै गर्न सकिन्छ ।

डा.भट्टराई तपाइँकी छोरी मानुषीले वा अध्यक्ष प्रचण्डकी छोरी रेणु वा गंगाले कुनै दिन यस्तो दुर्दशा खेपे होलान् ? बन्दुक बोकेर जंगलमा परेड खेल्ने र गाउँघरमा पुगेर विपन्न परिवारका पसिनाले कमाएको कोदो, मकैका रोटीसम्म खाएका होलान् । त्यो पनि पैसा नतिरी ? गुन्द्रीमा सुते होलान् त्यो पनि सुतिरहेका बुढाबुढीलाई बाहिर चिसो परालका कुन्युमा लखेटेर । प्रचण्डका दिवंगत छोरा वा छोरीका विषयमा चर्चा गर्नु जरुरी किन ठान्दिन भने शान्ति सम्झौतापछि ती दुवैको पार्थिव अवशान भइसकेको छ । तर, जनार्दनजीका सन्तानहरूले कहाँ पढे ? र कहाँ छन् अहिले ? वर्षमान र नन्दबहादुर पुनका सन्ततिहरूको के छ हालखबर ?

टोपबहादुर रायमाझी र कृष्णबहादुर महराहरूको धन्दा त अहिले पनि चलिरहेकै छ । देवेन्द्रजीका बारे त उहाँहरूकै सहकर्मी गोपाल किरातीले नै धेरै भनिसक्नुभएको छ तर सामान्य गरिब गाउँलेहरूको मन र मतलाई भड्काएर निहत्था, सचेत, असहमत नागरिकको क्रूर हत्या गर्दै शासनको चौतारोमा बसिरहनुभएका उहाँहरूसँग शिवप्रसादका छोरा हरि भट्टको प्रश्न छ : न्याय मिल्छ कि मिल्दैन ? न्याय हामी पीडितहरूको अधिकार हो कि तपाइँहरूको निगाह ?

म र मेरी सहधर्मिणी शान्तालाई त्यसदिनको यात्रामा साथ दिइरहनुभएका वरिष्ठ सञ्चारकर्मी ईश्वरी न्यौपाने र अर्का मित्र हिमाल श्रेष्ठ यो प्रश्नले भावुक हुनुभयो । निर्दोष मान्छेको हत्या गर्नेहरूका नाममा गाउँगाउँमा गेट बनेका छन्, कतिपय बाटाघाटाहरूको नामकरण भएको छ, कतिपय संस्थाहरू खुलेका छन्, व्यापार-व्यवसाय फष्टाएको छ, शहीद, बेपत्ता अपांगका परिवारका नाममा माओवादीका आफन्तहरूको खेती चलिरहेको छ । माओवादीको हिंसामा हतियार बोक्ने र दुःख पाउने कति परिवार छन् के तिनीहरूले प्रचण्ड वा बाबुराम जस्तै सुविधा पाए ? के उनीहरूमध्ये कतिजना स्थानीयदेखि संघीय सत्तामा पुगे ? पारिवारिक वृत्तको मियोमा राजनीति किन यसरी घुमिरहेको छ ?
पुँजीवादी शिक्षाविरुद्ध उभिनेहरूले विपन्नलाई उभो लाग्न दिएनन्, विपन्न नागरिक र तिनीहरूका सन्तानलाई साम्यवादी सपनाको स्वर्ग देखाउँदै बन्दुक बोकाए, हत्या गर्न सिकाए, लुटपाट, यातना दिन सिकाए तर आफ्ना सन्तानहरूलाई सुरक्षित स्थानमा पढाए र आज योग्यताको सिँढीमा उनीहरू नै पुगे । हिजो बन्दुक समाउनेहरू आज बन्दुके मात्रै किन भए ? हिजो बन्दुक समाउनेहरू आज खाडीको गर्मीमा किन पसिना बगाउन पुग्नुपरेको छ ?

गोरखाकै बाबुरामजी, गोरखाबाट नै प्रतिनिधित्व गर्ने प्रचण्डको जीवनशैली र गोरखाकै अम्बिकादेवी भट्टको जीवन चर्याको तुलना कसरी हुन्छ होला ? मनमा यही प्रश्नको सानो उपहार साथमा राखेर म ईश्वरीजी र हिमालसहित स्टान्फोर्डतिर लागेँ । तैपनि मेरा मनले भनिरहेको छ : त्यो क्रूर आतंकले कसलाई न्याय गर्‍यो र कसको भलो गर्‍यो ?

माग, हड्ताल, अवरोध, आमहड्ताल आदिका नाममा उद्योगधन्दा, कलकारखाना, होटल वा व्यावसायिक संस्थालाई विघटन गर्ने र संगठन गर्ने मुठ्ठीभर मानिसमात्रै किन शासकीय समृद्धिको सिँढीमा पुगेका होलान् ? आमा अम्बिकादेवी र छोरा हरि काउन्टरमा उभिएर हामीसँग यस्तै प्रश्न गरिरहेका थिए । हामी निरुत्तर । नेपालबाट केही दिन अमेरिका घुम्न आउनेहरूसँग यी र यस्ता अनगिन्ती प्रश्नको के उत्तर हुन्छ र ? यी र यस्तै प्रश्नको उत्तर पाउन नसकेका क्यालिफोर्नियाबासी नेपालीहरूले डा.बाबुरामजीलाई न्यायको माग गर्दै कालो झण्डाले स्वागत गरेको जानकारी पनि उनीहरू दिँदै थिए ।

अमेरिकामा मात्रै नेपालबाट आउने नयाँ पुस्ताको प्रतिदिनको लर्को कति होला ? त्यो त अध्यागमनको रेकर्डमा हुनसक्छ । अहिले पनि चार लाखभन्दा बढी नेपालीहरू अमेरिकामा छन् र ग्रीनकार्ड लिने, विद्यार्थी भिसामा बस्ने र पढ्नेहरूको तथ्यांक खुलेको छैन । अवैध आप्रवासनको मारमा कति पर्ने हुन् थाहा छैन । अमेरिकापछि यतिखेर क्यानडा आकर्षक हब भएको छ । अष्ट्रेलियादेखि जापानसम्म, बेलायतदेखि न्युजिल्याण्डसम्म नफर्कने गरी कति युवा र विशेषज्ञहरू पलायन भएका छन् । पुरानो हिसाब गर्नुको अर्थ छैन तर २०५२ पछिको आँकडा पल्टाउनु जरुरी भएको छ ।

यो पलायनको फेद भनेको हिंसा हो यसको परिणाम र यसैको प्रभावबाट आएको संविधानले तय गरेको दुई थरीको नागरिक अधिकारको व्यवस्था पनि हो । एकथरीलाई शतप्रतिशत र अर्को थरीलाई आधाप्रतिशतको अधिकार प्रदान गरिएपछि अनेक प्रतिभाशाली विद्यार्थीहरू सुरक्षित जीवनको खोजीमा स्वतन्त्र देशहरूतर्फ आकर्षित भएका छन् । आर्थिक वर्गका आधारमा नभएर जातीय आरक्षणको सिकार अहिले नेपाल नामको देश भइरहेको छ । यो तीतो कुरा कसले बोल्ने ? म्याउ गर्ने बिरालाको घाँटीमा कसले घण्टी झुण्ड्याउने ?

म सन् २०१९ यता तीनपटक अमेरिकाको पारिवारिक यात्रामा आइसकेको छु । जतिपटक आउँछु त्यति नै पटक देशभित्रको पीडा थपिँदै सुन्नु परिरहेको हुन्छ । अर्काको देशमा बसेर बुद्धि, पाखुरी, समय र समृद्धि अरूकै लागि खर्च गरिरहेका नेपालीहरूको पीडा कसले सुनिदिने ? विकसित देशमा बस्नेहरूको त यस्तो हालत छ भने श्रमबजारको हालत कस्तो होला ?

गोरखाकै बाबुरामजी, गोरखाबाट नै प्रतिनिधित्व गर्ने प्रचण्डको जीवनशैली र गोरखाकै अम्बिकादेवी भट्टको जीवन चर्याको तुलना कसरी हुन्छ होला ? मनमा यही प्रश्नको सानो उपहार साथमा राखेर म ईश्वरीजी र हिमालसहित स्टान्फोर्डतिर लागेँ । छोटो बसाइँ धेरै कुरा गर्न सम्भव थिएन । तैपनि मेरा मनले भनिरहेको छ : त्यो क्रूर आतंकले कसलाई न्याय गर्‍यो ? र कसको भलो गर्‍यो ? अम्बिकादेवी, हरि जस्ता हजारौं आमा र सन्तानहरूको मन बुझ्ने गरी न्याय होला त ? गंगामायाको तपस्या सार्थक हुन्छ कि ? कसै न कसैले त उत्तर दिनैपर्छ होला ? अन्यथा न्याय नपाउने जनताले ‘ओल्ला घरको नरे पल्ला घर सरेमात्रै हो परिवर्तन र सत्ता’ भनेमा नेपालको भविष्य के हुन्छ होला ?